آشنایی با گیاهان دارویی استان گیلان
استان گیلان به دلیل بارش‌های فراوان و داشتن خاک حاصلخیز، از نظر پوشش گیاهان دارویی بسیار غنی است. در این مقاله با چند نونمه از این گیاهان و خواص درمانی آنها آشنا می‌شویم.
استان گیلان به مرکزیت کلان‌شهر رشت، دهمین استان پرجمعیت کشور است. این استان از جنوب با استان‌های زنجان و قزوین، از شرق با استان مازندران و از غرب با استان اردبیل هم‌جوار است و دریای خزر و کشور آذربایجان در شمال این استان قرار دارند. استان گیلان در انتهای قسمت غربی رشته‌کوه البرز و در بخش غربی جلگه‌های حاشیه‌ی دریای خزر واقع شده است. قرار گرفتن بین ارتفاعات البرز و دریای خزر باعث شده است تا تاثیرات متقابل این دو پدیده‌ی جغرافیایی بر یکدیگر، شرایط اقلیمی شاخصی را در استان گیلان به وجود آورد.
جریانات جوی که بر فراز دریای خزر مرطوب شده‌اند، با برخورد به مانع قوی البرز، بارش‌های فراوانی را در این ناحیه پدید می‌آورند و استان گیلان را به مرطوب‌ترین استان کشور و مرطوب‌ترین منطقه‌ی سواحل جنوبی دریای خزر تبدیل می‌کنند.
استان گیلان با میانگین بارندگی سالانه بالاتر از ۱۵۰۰ میلی‌متر، رتبه‌ی اول کشور را در اختیار دارد. در نتیجه‌ی این بارش‌های فراوان، بیش از ۴۰ رودخانه در استان گیلان جریان دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به سفیدرود، آستاراچای و رود چمخاله اشاره کرد. آب‌و‌هوای استان گیلان معتدل و مرطوب است و در بیشتر مناطق، طبیعتی پوشیده از جنگل دارد. تبخیر فراوان دریای خزر باعث افزایش رطوبت هوا می‌شود و دما تحت تاثیر رژیم حرارتی مدیترانه‌ای معتدل می‌ماند. این ویژگی، در کنار بارندگی‌های متعدد و حاصلخیزی خاک منطقه مهم‌ترین دلایل غنی بودن استان گیلان از نظر پوشش گیاهی هستند.
جنگل‌ها و مراتع این ناحیه، زیستگاه گونه‌های متنوعی هستند که در حدود ۲۵ درصد آنها جزو خانواده‌ی گیاهان دارویی هستند. در ادامه با تعدادی از آنها آشنا می‌شویم.
گل گاوزبان
یکی از شناخته‌شده‌ترین گیاهان دارویی است که بومی استان گیلان است و در ارتفاعات البرز غربی به صورت خودرو رشد می‌کند. ساقه‌هایی شیاردار، توخالی و آب‌دار دارد که در قسمت فوقانی خود به انشعابات منتهی به گل ختم می‌شوند. تارهای سفید و خشن تمامی سطح این ساقه‌ها و انشعابات و حتی سطح بیرونی غنچه‌ها را پوشانده‌اند و هر چه به گل نزدیک‌تر می‌شوند متراکم‌تر می‌شوند. برگ‌های پهن و نوک‌تیز این گیاه که سطح صافی ندارند در حاشیه‌ی خود کنگره‌های ظریفی دارند و با دمبرگ کوتاهی به ساقه متصل شده‌اند. گل‌های ستاره‌ای شکل این گیاه، ۵ گلبرگ بیضی‌شکل و نوک‌تیز دارند و بنفش هستند. میوه‌ی این گیاه که به شکل فندقی کوچک و سطح آن دارای برجستگی‌های ظریفی است، قهوه‌ای تیره است.
گل‌های خشک‌شده‌ی این گیاه، مصارف درمانی دارند و بیشتر به شکل دمنوش استفاده می‌شوند. گل گاوزبان طبیعت گرم و تر دارد، نشاط‌آور و آرام‌بخش است، افسردگی و اضطراب را رفع می‌کند، در بهبود کیفیت خواب مؤثر است و درهای عصبی را تسکین میدهد. مقوی قلب و اعصاب است، خون را رقیق می‌کند، انسداد عروق را از بین می‌برد و انواع تب را کاهش میدهد. دمنوش گل گاوزبان بهترین نوشیدنی در فصل سرما است. این دمنوش علاوه بر مداوای سرماخوردگی، مرهمی قوی برای درمان سرفه‌های ناشی از این بیماری است. همچنین این دمنوش برای مبتلایان به آلرژی‌های فصلی بسیار مفید است.
زولنگ
این گیاه خاردار که بومی نواحی شمال ایران است با نام چوچاق نیز شناخته می‌شود و از تیره‌ی چتریان است. این گیاه در ابتدای رویش و قبل از رشد ساقه، برگ‌های لوب‌دار دارد که با دمبرگ بلند به ریشه متصل هستند و به صورت گروهی روی زمین پهن می‌شوند. این برگ‌های نرم و لطیف به عنوان سبزی خوراکی، مصرف غذایی دارد. این گیاه بعد از رشد ساقه دارای برگ‌هایی پهن با بریدگی‌هایی عمیق می‌شود که لبه‌ی کنگره‌دار آنها خاردار است. گل‌های به هم‌فشرده و کپه‌ای این گیاه، کاسبرگ‌هایی خاردار دارند و در گونه‌های مختلف رنگشان متفاوت است. رنگ گل‌ها در گونه‌های قابل استفاده، سفید مایل به زرد یا آبی ملایم است.
ریشه‌ی ضخیم زولنگ که بوی نامطبوعی ندارد و کمی شیرین است، خواص دارویی دارد. ریشه‌ی زولنگ طبع گرم و خشک دارد، بادشکن و ضدنفخ است و دل‌درد و دل‌پیچه را تسکین میدهد. این ریشه سموم را از بدن دفع می‌کند، ضدالتهاب است، در علاج استفراغ پی‌درپی کاربرد دارد، سنگ کلیه و مثانه را دفع می‌کند، بواسیر را از بین می‌برد و دردهای روماتیسمی را تسکین میدهد. این ریشه‌ی دارویی اشتهاآور است و مصرفش برای افزایش شیردهی و تنظیم عادت ماهیانه به زنان توصیه می‌شود. استعمال خارجی ریشه‌ی زولنگ، ورم‌های شدید را درمان می‌کند.
عروسک پشت پرده
این گیاه که نام دیگرش «کاکنه» است، ساقه‌هایی گوشت‌دار و راست دارد که معمولا ارتفاعشان به یک متر هم نمی‌رسد. این گیاه برگ‌هایی پهن و کنگره‌دار دارد که با دمبرگ‌هایی بلند به ساقه متصل می‌شوند و گل‌های کوچکش، سفید و ۵ گلبرگی هستند. این گیاه، ریشه‌ای خزنده و منشعب دارد که در رشد سریع گیاه بسیار مؤثر است. عروسک پشت پرده، کاسه‌گل بزرگی به رنگ نارنجی متمایل به قرمز دارد که میوه‌ی نارنجی‌رنگ گیاه به شکل هسته درون آن قرار گرفته است. در فصل پاییز، تحت تاثیر فعالیت باکتری سلولزخوار، کاسه‌گل تجزیه می‌شود و فقط رگبرگ‌های آن به شکل تور سفیدرنگ ظریفی باقی می‌ماند به صورتی که میوه‌ی درون آن نمایان می‌شود. علت نامگذاری گیاه به عروسک پشت پرده، همین شکل پاییزی میوه و گل آن است.
قسمت قابل استفاده‌ی گیاه عروسک پشت پرده، میوه‌ی شبیه به گیلاس آن است که طبعش سرد و خشک است و ویتامین ث بیشتری نسبت به لیمو دارد. این میوه‌ی جنگلی، تب را کاهش میدهد، تصفیه‌کننده‌ی خون است و اسید اوریک را رفع می‌کند، بیماری‌های کلیه و مثانه را درمان می‌کند، در بهبود زخم‌های مجاری ادراری و بواسیر مفید است و انگل‌های معده و روده را دفع می‌کند. مصرف این میوه‌ی پاییزی نقش زیادی در درمان بیماری‌های نقرس، روماتیسم و هپاتیت دارد و استعمال خارجی آن، ناراحتی‌های پوستی مانند جوش را برطرف می‌کند.
کولهخاس
درختچه‌ی جنگلی کوچکی است که سایه‌پسند است و خزان ندارد. این درختچه‌ی تیغ‌دار از نوع گیاهان فاقد برگ و دارای ساقه‌های برگ‌نما، کلادود(Cladode)، است. ساقه‌های برگ‌نما که به آنها برگ کاذب نیز گفته می‌شود، انشعابات ساقه‌ی اصلی هستند که به شکل برگ پهن شده و عمل برگ را انجام می‌دهند. در این نوع گیاهان، گل‌ها از قسمت میانی همین برگ‌های کاذب می‌شکفند و به میوه تبدیل می‌شوند. برگ‌های کاذب کولهخاس، بیضی‌شکل هستند و به خاری ظریف منتهی می‌شوند.
این گیاه گل‌های بسیار کوچک به رنگ سفید مایل به سبز و میوه‌ی کروی قرمز دارد. ریشه‌ی ضخیم، افقی و منشعب کولهخاس که خاکستری است خواص دارویی دارد و در سال‌‌های اخیر به دلیل خواص بی‌نظیرش به کشورهای دیگر صادر می‌شود. ریشه‌ی کولهخاس، ادرارآور است، در درمان بیماری‌های کلیه و مثانه کاربرد دارد، اشتها را افزایش میدهد، عروق سیاهرگی را تقویت می‌کند، در درمان تورم سیاهرگی (واریس) و تورم گره‌های لنفاوی مفید است و بافت‌های آب‌آورده را مداوا می‌کند. مصرف خوراکی و استعمال موضعی این ریشه‌ی دارویی برای درمان بواسیر توصیه می‌شود.
آقطی سیاه
این گیاه که با نام «انگور کولی » نیز شناخته می‌شود، درختچه‌ای است که در نواحی مرطوب و سایه‌دار رشد می‌کند و ارتفاعش در نواحی مساعد به ۱۰ متر هم می‌رسد. پوست تنه‌ی این درختچه، خاکستری‌رنگ است و برگ‌های مرکب آن از ۵ تا ۷ برگچه‌ی بیضی‌شکل و کنگره‌دار تشکیل شده‌اند. این گیاه گل‌های خوشه‌ای سفیدرنگ و ۵ گلبرگی دارد و میوههای کروی و ریز آن به رنگ بنفش تیره هستند. میوههای این درختچه، اواخر پاییز می‌رسند و فقط به صورت پخته قابل استفاده هستند. قسمت‌های مختلف آقطی سیاه، خواص دارویی دارند؛ گل، برگ، میوه، ریشه و پوست داخلی ساقه.
البته استفاده از ریشه و پوست داخلی ساقه، تاثیرات بیشتر و بهتری دارد. آقطی سیاه طبع سرد و خشک دارد و برای رفع یبوست در افراد سالخورده و کسانی که روده‌ی آنها عملکرد ضعیفی دارد، بهترین دارو است. این گیاه جنگلی، روماتیسم را درمان می‌کند، درد مفاصل را تسکین میدهد، موجب تسریع در بهبود استخوان شکسته می‌شود و درمان‌کننده‌‌ی بیماری‌های تنفسی است. مصرف خوراکی و استعمال خارجی این گیاه، التیام‌بخش انواع آسیب‌های پوستی است، خارش پوست را مداوا می‌کند و موجب طراوت و شادابی پوست می‌شود. بر اساس تحقیقات انجام شده، استفاده از عصاره‌ی آقطی سیاه، راه حل مؤثری در درمان و پیشگیری از انواع آنفلوآنزا است. عصاره‌ی آقطی سیاه، به سیستم ایمنی افراد برای مبارزه با ویروس‌ها کمک می‌کند، مانع از نفوذ ویروس به سلول‌های سالم می‌شود و طول دوره‌ی بیماری را کاهش میدهد.
گل ساعتی
بوته‌ای همیشه سبز است که به دلیل داشتن ساقه‌هایی بلند و بالارونده، رشد سریعی دارد. برگ‌های این گیاه، ظاهری پنجه‌ای دارند و پهنک آنها از سه لوب بیضی‌شکل تشکیل شده است. این برگ‌ها به وسیله‌ی دمبرگ‌هایی به ساقه متصل می‌شوند که در محل اتصالشان به ساقه، برجستگی دارند. گل‌های منفرد و درشت این گیاه، کاسبرگ‌ها و گلبرگ‌هایی هم‌شکل دارند، در رنگ‌های صورتی، قرمز، ارغوانی، بنفش، آبی و سفید دیده می‌شوند و معطر هستند. میوه‌ی کروی این گیاه، که در فصل پاییز می‌رسد، پوستی سبز یا قهوه‌ای دارد، گوشتش زرد است و هسته‌های متعددی را در خود جای میدهد. برگ و میوه‌ی گل ساعتی خواص دارویی دارند و طبعشان گرم است.
برگ گل ساعتی، آرام‌بخش است، اضطراب را درمان می‌کند، در بهبود کیفیت خواب مؤثر است، دردهای عصبی را تسکین میدهد، سرگیجه را رفع می‌کند و ضد تشنج است. از این برگ‌ها برای درمان لرزش افراد سالخورده، آرام کردن کودکان بیش‌فعال و کاهش گرگرفتگی در زنان یائسه استفاده می‌شود. میوه‌ی گل ساعتی (Passion Fruit)، سرشار از آنتی‌آکسیدان است و مقادیر فراوانی مواد معدنی و ویتامین دارد. این میوه ضدحساسیت است، یبوست را برطرف می‌کند، میزان چربی و کلسترول خون را کاهش میدهد و برای پایین آوردن فشار خون مفید است.
غافث
این گیاه که در مناطق سایه‌دار رشد می‌کند، ساقه‌های راست و پوشیده از کرک دارد. برگ‌های این گیاه از نوع مرکب هستند و هر کدام از ۵ تا ۹ برگچه‌ی بزرگ و کنگره‌دار تشکیل شده‌اند. گل‌آذین این گیاه به صورت سنبله‌ای بلند در انتهای ساقه‌ی گل‌دهنده قرار دارد و گل‌های کوچکش زردرنگ هستند. میوه‌ی کروی این گیاه، درون پوشینه‌ای قرار دارد که گرداگرد آن را خارهای قلاب‌شکل، احاطه کرده‌اند. وقتی میوه‌ها می‌رسند، پوشینه باز می‌شود، خارها حالت شعاعی پیدا می‌کنند و با عبور حیوانات از کنار گیاه، میوه‌ها به وسیله‌ی همین خارها به پوست و پشم آنها می‌چسبند. دلیل دامنه‌ی گسترده‌ی انتشار این گیاه، همین ویژگی میوه‌ی آن است.
برگ‌های خشک شده و سرشاخه‌های گل‌دار گیاه غافث، که در طب سنتی به دوای جگر معروف است، خواص دارویی دارند و طبعشان گرم و خشک است. غافث، التهاب گلو و ورم لوزتین را درمان می‌کند، در التیام زخم‌های داخلی مؤثر است و اسهال را مداوا می‌کند. این گیاه، کبد را تقویت می‌کند، ورم طحال را تحلیل می‌برد، انسداد مجاری کبد و طحال را رفع می‌کند و دفع‌کننده‌ی سنگ‌های صفراوی است. با توجه به تحقیقات جدید، استفاده از عصاره‌ی گیاه غافث به مبتلایان بیماری ام اس توصیه می‌شود.